สมควรที่พระองค์จะทรงแสดงธรรมโปรด ตอนแรกทรงนึกถึงดาบสทั้งสอง ซึ่งพระองค์ได้ทรงไปศึกษาด้วยเมื่อทรงผนวชใหม่ ๆ แต่อาจารย์ทั้งก็ได้สิ้นชีวิตไปแล้ว ต่อจากนั้นทรงระลึกถึงปัญจวัคคีย์ ที่เคยอุปัฎฐากครั้งที่ทรงบำเพ็ญทุกกรกิริยา ครั้นทรงเลิกทุกกรกิริยา ด้วยทรงเห็นว่ามิใช่ทางตรัสรู้ แต่ทรงปฏิบัติในทางจิตตามมัชฌิมาปฏิปทา ปัญจวัคคีย์เห็นว่า พระองค์คลายความเพียรเวียนมาเป็นคนมักมาก จึงไม่เลื่อมใส แล้วพากันหนีไป ทรงเห็นว่าปัญจวัคคีย์มีอินทรีย์แก่กล้าที่จะ ได้ธรรมอันวิเศษ จึงเสด็จไปสู่ป่าอิสิปตนมฤคทายวันอันเป็นที่อยู่ของปัญจวัคคีย์ ครั้นวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 8 พระองค์ทรงแสดง “ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร” อันเป็น “ปฐมเทศนา” โปรดภิกษุทั้ง 5 ประกาศความตรัสรู้ของพระองค์ว่า “กามสุขัลลิกานุโยค คือ การประกอบตนให้พัวพันด้วยความสุขในกามกับอัตตกิลมถานุโยค คือการทำความทุกข์ยากให้แก่ผู้ประกอบทั้งสองนี้ ไม่เป็นประโยชน์ ไม่ใช่การตรัสรู้ บรรพชิตไม่ควรเสพ ส่วนมัชฌิมาปฏิปทาข้อปฏิบัติเป็นทางกลาง ที่เราตรัสรู้แล้ว เป็นเพื่อความสงบระงับ เพื่อความรู้ยิ่ง เพื่อความรู้ดี เพื่อนิพพาน คือสิ้นตัณหา เครื่องรัดรึง เป็นธรรมที่บรรพชิตควรดำเนินด้วยเป็นทางทำผู้ดำเนินให้เป็นพระอริยะ” ฯ

๒๑.ปางประทานเอหิภิกขุ